در بیشتر منابع مالیاتی از جمله مالیات بر درآمد عملکرد، تسلیم اظهارنامه مالیاتی از مهم‌ترین تکالیف مالیاتی مؤدی است. از نظر حقوق مالیاتی، اظهارنامه اعلامیه‌ای رسمی است از جانب مؤدی به سازمان امور مالیاتی که در آن مؤدی کلیه اطلاعات مالی و حقوقی موثر در تعیین مالیات از جمله درآمد و هزینه مالیاتی خود در طول دوره مالیاتی را ابراز می‌کند. در ماده یک آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ قانون مالیات‌های مستقیم، اظهارنامه مالیاتی این‌گونه تعریف شده که «فرمی است به منظور اظهار درآمدها، هزینه‌ها، دارایی‌ها، سرمایه، معافیت‌ها، درآمد مشمول مالیات، مالیات، بخشودگی مالیاتی و… صاحبان مشاغل و اشخاص حقوقی».
در نظام حقوق مالیاتی بیشتر کشورهای دنیا، اظهارنامه مالیاتی از مهم‌ترین اسناد در فرآیند تعیین و وصول مالیات بر درآمد است به ویژه از این جهت که نه تنها موجب تکالیفی برای مؤدی است، بلکه می‌تواند همراه با حقوق قابل توجهی برای مؤدی نیز باشد.
آشنایی صاحبان کسب‌و‌کار و مؤدیان مالیاتی با جنبه‌های تکلیفی و نیز حقی اظهارنامه مالیاتی، از جهت بهره‌گیری از آثار مثبت مالی و حقوقی آن مفید است.
۱-بر اساس مواد ۹۵ و ۱۱۰ قانون مالیات‌های مستقیم، اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل) و نیز اشخاص حقوقی مکلف به تسلیم اظهارنامه برای مالیات بر درآمد عملکرد خود در مهلت قانونی هستند. از جنبه تکلیفی، اجرا نکردن تکلیف به تسلیم اظهارنامه می‌تواند همراه عواقب مالیاتی، حقوقی و حتی کیفری باشد. در صورت عدم تسلیم اظهارنامه؛ ۱- اداره مالیاتی می‌تواند به عنوان جایگزین عدم خود اظهاری مؤدی، خود راسا ابتکار عمل را در تمهید اطلاعات و تعیین مالیات مؤدی به دست گیرد و نسبت به تهیه اظهارنامه برآوردی برای مؤدی بر اساس اطلاعات موجود خود و صدور برگ تشخیص مالیات بر مبنای آن اقدام کند. ۲-عدم تسلیم اظهارنامه، موجب تحمیل جریمه مالی معادل ۳۰ درصد مالیات متعلقه به مؤدی خواهد بود. این جریمه، برخلاف بسیاری جرایم مالیاتی دیگر، قابل بخشودگی نیست. ۳- مؤدی از هرگونه مشوق و معافیت مالیاتی محروم میشود. ۴- درصورت تداوم عدم تسلیم اظهارنامه مالیاتی برای سه سال متوالی، مؤدی ممکن است با تعقیب کیفری مواجه شود.
۲-از نظر حق مؤدی، تسلیم اظهارنامه، وسیله قانونی اعمال حق خوداظهاری مؤدی است. در فرآیند تعیین مالیات عملکرد، اظهار و ابراز مؤدی، نقش موثر و قابل احترام از نظر قانونی دارد و اداره مالیاتی نمی‌تواند بدون مبنای درست، اظهار قانونی مؤدی در مورد وقایع مالیاتی خود را کنار بگذارد. در واقع، اظهارنامه مؤدی، مبنای اصلی تعیین درآمد و هزینه مالیاتی مؤدی است. در همه کشورهای دنیا خوداظهاری مؤدی، هم از حیث حقوق مؤدی و هم از حیث مصالح مالیاتی دولت‌ها، اصلی‌ترین مبنای تعیین مالیات شناخته شده است. تشخیص مالیات، بدون توجه به اظهارنامه مؤدی، عموما موجب اعتراض وی و تاخیر در وصول مالیات است، بنابراین اعتبار دادن به اظهارنامه قانونی مؤدی و عدم رد آن، موجب تمکین مؤدی، کاهش هزینه‌ها و نیز وصول زودتر مالیات میشود.
۳-برمبنای حق خوداظهاری مؤدی و نیز مصالح اداری و مالیاتی ناشی از دشواری رسیدگی به اظهارنامه همه مؤدیان، نظام‌های مالیاتی در بیشتر کشورهای دنیا، اصل را بر پذیرش اظهارنامه مؤدی بدون رسیدگی قرار می‌دهند و رسیدگی مالیاتی، محدود به اظهارنامه‌های «انتخاب شده به صورت نمونه» میشود. در ماده ۹۷ قانون مالیات‌های مستقیم نیز همین قاعده در باب اهمیت و اعتبار اظهارنامه مؤدی شناسایی و تصریح شده که تعیین مالیات بر درآمد، برمبنای اظهارنامه مؤدی که طبق مقررات تسلیم شده و مورد پذیرش قرار گرفته خواهد بود و سازمان امور مالیاتی می‌تواند اظهارنامه مالیاتی دریافتی را بدون رسیدگی قبول و صرفا تعدادی را براساس معیارها و شاخص‌های تعیین شده یا به‌طور نمونه انتخاب و مورد رسیدگی قرار دهد.
۴-در موارد رسیدگی به اظهارنامه‌ای که طبق مقررات تنظیم و تسلیم شده باشد، از نظر حقوقی، اصل بر اعتبار مندرجات آن است. این قاعده، در بخشنامه‌های گوناگون سازمان امور مالیاتی تصریح شده است از جمله براساس دستورالعمل ماده ۴۱ آیین‌نامه اجرایی ۲۱۹ قانون در مورد تبیین انواع و ترتیبات حسابرسی مالیاتی مواد ۲۹ و ۴۱ آیین‌نامه اجرایی موضوع ماده ۲۱۹ قانون مالیات‌های مستقیم مورخ ۲۷/ ۱۱/ ۱۳۹۹ سازمان امور مالیاتی، تصریح شده که رویکرد اصلی اداره مالیاتی، مادام که دلایل متقن برای عدم پذیرش اظهارنامه مؤدی وجود نداشته باشد، پذیرش اظهارنامه است.
۵- نکته قابل توجه در مورد اعتبار مندرجات اظهارنامه مؤدی این است که چنین اعتباربخشی به اظهارنامه، مطلق و بدون قید و شرط نیست، بلکه مشروط به این است که اظهارنامه تسلیمی مؤدی «مطابق مقررات» تنظیم و تسلیم شده باشد. براساس آیین‌نامه اجرایی ماده ۲۱۹ قانون مالیات‌های مستقیم، اظهارنامه مطابق مقررات اظهارنامه‌ای است که در خصوص اشخاص حقوقی حداقل شامل ترازنامه و حساب سود و زیان و برای صاحبان مشاغل مطابق مقررات فصل سوم آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ تنظیم شده باشد. عدم ارائه اسناد قانونی همراه با اظهارنامه یا ابراز مبلغ صفر برای صورت‌های مالی، اظهارنامه مطابق مقررات تلقی نمی‌شود. علاوه بر لزوم مطابق مقررات بودن اظهارنامه، مؤدی باید در صورت درخواست قانونی اداره مالیاتی، برای رسیدگی به اظهارنامه، همکاری قانونی برای تسلیم کلیه دفاتر، اسناد و مدارک را براساس ماده ۲۲۹ قانون مالیات‌های مستقیم به عمل آورد.
۶- از مهم‌ترین حقوق ناشی از تسلیم اظهارنامه، برخورداری از معافیت‌ها و مشوق‌های قانونی است؛ اولا صاحبان مشاغل، با تسلیم اظهارنامه مالیاتی، از معافیت مالیاتی حداقل درآمد موضوع ماده ۱۰۱ قانون برخوردار می‌شوند ثانیا با توجه به اینکه در قانون مالیات‌های مستقیم و سایر قوانین، معافیت‌ها، تخفیف‌ها و مشوق‌های متعدد و قابل توجهی برحسب مورد برای درآمدهای مالیاتی صاحبان مشاغل و اشخاص حقوقی پیش‌بینی شده است، تسلیم اظهارنامه مالیاتی موجبات بهره‌مندی از این معافیت‌ها، تخفیف‌ها و همچنین امتیازات نرخ صفر مالیاتی را فراهم می‌کند. البته برخورداری از این تسهیلات مالیاتی صرفا برای درآمدهایی خواهد بود که در اظهارنامه توسط مؤدی ابراز شده باشد. در مواردی که مؤدی از ابراز درآمد در اظهارنامه یا اسناد تسلیمی خودداری و در واقع «کتمان درآمد» کند، معافیت‌ها و امتیازات مالیاتی شامل درآمد کتمان شده در اظهارنامه نخواهد شد.
